De kleuters zaten in een kring op de grond in een oud lokaal in Wroclaw, Polen. Op de gezichten ontstonden glimlachjes toen de leerkracht de binnenkomer met hen uitvoerde. Via de coöperatieve structuur, “In-de-Rij”, werden tweetallen gevormd. Aap en Tijger vroegen de kinderen na te denken over ruzie en het “om-de-beurt” spelen. De luisterhouding was duidelijk geoefend. De kinderen waren intens met elkaar in dialoog en keken elkaar aan. Enkele tweetallen vertelden in de groep hoe hun gesprekje gegaan was.

Hoe bijzonder om dezelfde interacties te zien, die we ook op Nederlandse Vreedzame scholen zien. Hetzelfde mooie, actief luisteren. De positieve sfeer. De echte dialoog en alle kinderen die actief in gesprek zijn met elkaar.

Het was 8 oktober 2020, in de kleuterschool Król Maciuś in Wroclaw, Polen. Het is één van de scholen die proefdraaien met het in het Pools vertaalde lesprogramma van De Vreedzame School.

Zeven jaar daarvoor vertelde Edward Skubisz, een Pools/Nederlandse theoloog, hoe enthousiast hij was over het effect van het programma De Vreedzame School op de school waar hij veel contact mee had in Amersfoort. Of het programma ook in het Pools beschikbaar was...

Nu zeven jaar later, zijn grote delen van het lesprogramma in het Pools beschikbaar, zijn er trainers opgeleid en hebben we een licentieovereenkomst met de stichting Krzyżowa voor Wederzijds Begrip in Europa, die projecten verzorgt over vreedzame dialogen en democratie in Europa. In die zeven jaar werd snel duidelijk dat een dergelijk initiatief zonder subsidie alleen maar kan draaien op idealisme en een aantal mensen, dat door dik en dun blijft zoeken naar mogelijkheden en oplossingen. In Polen is nauwelijks geld beschikbaar voor innovatie en begeleiding. De leraren verdienen weinig. Het vertalen en aanpassen van het programma De Vreedzame School kost veel tijd en is voorwaarde voordat scholen eventueel willen deelnemen.

Wat kan De Vreedzame School in Polen betekenen? Voor deze vraag is het nodig eerst een paar opmerkingen te maken over de situatie in Polen. Polen kent een geschiedenis van opgedeeld worden en meerdere keren opnieuw een nationale staat vormen.

In de Tweede Wereldoorlog werd Polen door de Duitsers èn de Russen veroverd en opnieuw opgedeeld. Meer dan zes miljoen Poolse burgers kwamen om. Na de oorlog werd Polen een satellietstaat van de Sovjet-Unie. Polen is na de omwenteling en het vallen van de muur, lid geworden van de Europese Unie (2004) en heeft sindsdien forse economische groei doorgemaakt. De behoefte aan een eigen lotsbepaling en een eigen Poolse identiteit is vanuit de geschiedenis te begrijpen. De kerk speelt daarnaast een belangrijke rol in Polen.

Het huidige groeiend nationalistische sentiment in Polen leidt tot spanningen in Polen en tussen Polen en de EU. Er is discussie of recente ontwikkelingen in Polen wel passen bij de uitgangspunten van een democratische rechtstaat binnen de Europese Unie. Deze discussie speelt ook binnen Polen en leidt tot scherpe tegenstellingen in haar samenleving. De behoefte aan een open dialoog en het beter begrijpen van deze groeiende tegenstellingen geeft een programma als De Vreedzame School in dat kader nog meer bestaansrecht. Om die reden is de werktitel in Polen geworden: De School voor Dialoog.

In het klein zie je in de klas veel herkenbare en vergelijkbare interacties tussen kinderen onderling en tussen kinderen en leerkrachten. Op schoolniveau zijn de verschillen zijn groot. Er is weinig teamoverleg. De rol van leiding is geheel anders dan in Nederland. De mogelijkheden om, via draagvlak en in samenwerking, in een school vernieuwingen te realiseren, verschillen sterk van die in Nederland. Niet in de laatste plaats omdat het budget daartoe ontbreekt. Maar ook het systeem is anders. Er zijn aparte kleuterscholen en de eerste drie jaar van de lagere school lijken op die van de Nederlandse basisschool. Maar vanaf het vierde leerjaar krijgen de leerlingen in Polen les van vakdocenten, net zoals in het voortgezet onderwijs in Nederland. Het zal duidelijk zijn dat dit aanpassingen van het lesprogramma van De Vreedzame School vraagt. En dus ook veel werk.

De Vreedzame School ondersteunt dergelijke initiatieven van harte. Wij doen dit om landen, waar nog geen traditie rond democratisch burgerschap in het onderwijs aanwezig is, te helpen met onze ervaringen en programmaonderdelen.

We doen dit ook vanuit onze overtuiging dat scholen in alle landen een belangrijke plek kunnen zijn om kinderen te laten oefenen met democratie, actieve participatie en de belangrijke waarden van een democratische rechtstaat.

Terug naar het project in Polen. De projectgroep daar knokt door, zoekt naar verdere financiering en mogelijke subsidies. Langzaam maar zeker groeit het aantal scholen dat wil meedoen.

Ondertussen is er een initiatief gegroeid tussen verschillende ideële instellingen waaronder de Poolse projectgroep, maar ook Janusz Korczak stichtingen in verschillende landen en de Anne Frank stichting, om te onderzoeken of er ervaringen op Europees niveau kunnen worden uitgewisseld. In dat verband wordt ook gezocht naar de mogelijkheden om verbinding te leggen tussen enkele Nederlandse Vreedzame scholen en Poolse Vreedzame scholen. De huidige videoverbindingen via het internet maken dat dit soort ideeën makkelijker te realiseren zijn. Elkaars lessen meemaken, vergelijken van familiemusea, uitwisselingen van ervaringen tussen mediatoren, creatieve vormgeving van waarden als vrijheid, stem hebben, toneel, rapliederen zijn al wat eerste ideeën.

In Nederland zijn Poolse migranten, waarvan de kinderen op Vreedzame scholen zitten. Er zijn ook scholen die om andere redenen open staan voor de gedachte om tot uitwisseling te komen. In de meeste gevallen zal dat in het Engels moeten gaan. Maar er zijn vast ook manieren te vinden om jongere kinderen te betrekken in een dergelijke uitwisseling.

Met dit artikel doe ik ook een oproep aan die Vreedzame Scholen, die in principe geïnteresseerd zijn in een dergelijk uitwisselings-initiatief om zich te melden via het Secretariaat van de Vreedzame School.

Hans Scheltema,
(Ontwikkelaar en begeleider voor De Vreedzame School)

Januari 2021