Een van de redenen dat ik als leraar destijds in het schoolmanagement vluchtte, was de werkdruk. De hele dag permanent ‘aan’ staan brak me op en goede handvatten (zoals Bliksemstart, ACT en Energiekompas, zie onder) waren toen niet voorhanden. De laatste jaren weten we meer over bevlogenheid en stress. Toch neemt de werkdruk in het onderwijs niet af.

In hun aanbiedingsbrief aan de Eerste Kamer bij de Staat van het Onderwijs 2023 op 10 mei 2023 vragen de ministers Dijkgraaf en Wiersma aandacht voor basisvaardigheden, kansengelijkheid en goed toegeruste leraren (m/v). Een van de deelgebieden dat daarnaast aan de orde komt is het welbevinden van leerlingen en studenten. Aandacht voor het welbevinden van de leraar ontbreekt. Hieronder analyse en enkele suggesties.

De leerling en de leraar

Voor vitale leerlingen heb je vitale leraren nodig. Het welbevinden van de leerling hangt voor een deel samen met het welbevinden van de leraar, dat onder druk staat. Op basis van literatuur- en eigen onderzoek maakte het Trimbosinstituut daarom een praktijkkaart (Duurzaam investeren in welbevinden). Hiermee wordt het belang van een schoolbrede aanpak van welbevinden uitgelegd en onderbouwd (1). De kennisbank van Onderwijskennis.nl wijst op diverse schoolklimaatstudies en -aanpakken, zoals de holistische aanpak van Vreedzaam, waarmee een goed pedagogisch schoolklimaat wordt verbonden aan de mentale gezondheid van leerlingen (2) (3).

De OESO-PISA-groep heeft in 2020 laten zien hoe belangrijk de leraar is voor het welbevinden van de leerling. Een sterke, ‘supportieve’ relatie zorgt voor beter welbevinden van de leerling. In haar ‘conceptual framework’ breekt OESO-er Carine Viac daarom een lans voor het welbevinden van de leraar. Dat hangt samen met diverse factoren, zoals energiebronnen, werkomgeving en persoonlijke kenmerken. Een goed verstaander hoort de echo van het JD-R model terug in dit OESO-onderzoek (4). Ze legt verder uit dat zowel de stress als ook de motivatie van de leraar hun repercussies hebben op het welbevinden van individuele leerlingen en op groepsprocessen in de klas (5). De genoemde ‘goed toegeruste professional’ uit De Staat 2023 heeft, denk ik, belang bij interventies op basis van dit soort onderzoeken.

Het welbevinden van de leraar

De mentale vitaliteit van de leraar doet ertoe. Hoog ziekteverzuim, hoge uitstroom, toenemende stress en het lerarentekort brengen onrust in het onderwijs en het leren. Ten opzichte van andere beroepen ervaren leraren meer werkstress en werkdruk (6). Werkdruk is steeds vaker een vertrekreden en inmiddels staat het beroep van leraar onder enorme druk, wat vraagt om gerichte, liefst bewezen effectieve versterkingsinspanningen. Bestaande kennis geeft aanwijzingen dat een relatief hoge uitstroom en hoog verzuim in een organisatie de gevolgen kunnen zijn van verminderde mentale vitaliteit (7). Ook zijn er aanwijzingen van ‘besmettelijkheid’: als mensen hun team al dan niet tijdelijk verlaten, heeft dit hogere werkdruk bij hun collega's tot gevolg. Dit gaat ten koste van fitheid, energie, veerkracht en doorzettingsvermogen (8).

Agenda voor verbetering

Drie dingen zijn nodig. De mentale vitaliteit van de leraar moet in de agenda staan van alle stakeholders, de oorzaken van de werkdruk dienen per situatie klip en klaar te zijn en we moeten succesvolle aanpakken beter delen. Hieronder een aanzet voor dit laatste.

1. Goed HR-beleid
   Bij steeds meer schoolbesturen zien we een centrale HR-afdeling beleid opstellen, waarbij zij de rol van adviseur nemen voor duurzame inzetbaarheid en goed werkgeverschap. Dat verdient navolging. Heel concreet vruchtbaar is het meten, duiden en opvolgen van verzuim, uitstroom en werkdruk. Het geeft teams en medewerkers ten eerste erkenning en daarnaast een betrouwbaar beeld, waarmee opleiding, training en coaching opgezet kunnen worden. Als er ook ambities zijn om het teamleren te versterken, ligt het voor de hand te kiezen voor het team als organisatorische eenheid. Hier worden dan oplossingen bedacht en ingezet voor ervaren werkdruk en klachten die passen bij een verminderde mentale vitaliteit. De positieve verbanden tussen teamleren en duurzame inzetbaarheid zijn in 2020 overtuigend vastgelegd (9).
   
   
2. Inspanningen bij werkdruk
   Wat helpt, is om in het eigen team kennis en vaardigheden te ontwikkelen om de eigen mentale vitaliteit, passend bij het beroep van leraar, te versterken. Je richt je als team dan in eigen actieonderzoek op de mentale vitaliteit van de eigen teamleden. Het helpt om zo samen gericht data te verzamelen en die te duiden met het oog op verbeterplannen en -acties. Deze aanpak noemen we Opbrengstgericht werken in 4D (data-duiden-doelen-doen).
   
   Lees meer
   
   
3. Energiekompas
   Een bruikbaar 4D-instrument om in onderzoek het welbevinden van de leraar te meten, is het Energiekompas. Dat is een online vragenlijstinstrument dat past in een schoolbrede aanpak. Via een geautomatiseerd, individueel rapport geeft het inzicht in iemands mentale energie, inclusief de factoren die daarop van invloed zijn. Dit meetinstrument levert de medewerker hanteerbare output op het gebied van de eigen stressoren en energiebronnen. Het is gebaseerd op het JD-R model (10) dat inmiddels is uitgegroeid tot het theoretische model dat wereldwijd het meest wordt gebruikt op het gebied van de psychologie van arbeid en gezondheid (11). Daarnaast heeft het EnergieKompas goede technische, psychometrische eigenschappen (12). Het kan ook gebruikt worden om inzicht te krijgen in de mentale energie van teams. Het teamdashboard is een onderdeel ervan. Het combineert gegevens van individuele leden van een team en verschaft daarmee informatie over de gezamenlijke mentale energie en de factoren die daar invloed op hebben. Voordeel voor de teams en docenten die wij hiermee begeleiden, is het handzame team-plaatje en de persoonlijke vitaliteitsagenda die de eigen acties prioriteren.
   
   Lees meer
   
   
4. De ACT-aanpak
   Een andere beproefde aanpak vertrekt bij de Acceptance and Commitment Theory (13). Dit gedachtengoed helpt deelnemers om te gaan met de obstakels die ze tegenkomen in zichzelf en op de school (Acceptance), zodat zij kunnen investeren in de dingen die ze belangrijk vinden (Commitment). De effectiviteit van ACT voor verschillende beroepsgroepen is aangetoond in een groot aantal meta-analyses (14). Bij de leraren die wij begeleiden, zien we hier steevast naast herkenning ook opluchting: er is
   iets aan te doen!
   
   Lees meer
   
   
5. Begeleiden van de enthousiaste starters
   Actueel vertrekt ruim 20% van de startende leraren binnen twee jaar (15). Steeds meer scholen zetten inmiddels gericht beleid op het behouden van de enthousiaste startende leraar. Er zijn daarvoor inmiddels enkele succesfactoren bekend. Zo helpt het als je effectief klassenmanagement en activerende didactiek centraal stelt in plaats van lange meelooptrajecten. Een startende leraar heeft baat bij een gerichte aanpak die het aanleren van routines en interactie centraal stelt. De starters in onze zogenoemde Bliksemstart-aanpak hechten daar vooral aan en aan onze aandacht voor sociale steun en het leren omgaan met de werkdruk (16).
   
   Lees meer
   
   

Ook u, excellentie!

Er zijn in 2023 instrumenten voorhanden om de werkdruk in het onderwijs mee te agenderen en aan te pakken. Meer en beter dan in 1999, toen ik na 17 geweldige jaren het leraarschap verruilde voor ander mooi werk. Over de mentale vitaliteit van de leraar had ik onze onderwijsministers daarom graag willen horen bij De Staat 2023! We hebben alle betrokkenen (ook u, ministers) hard nodig om het welbevinden van leraren op de nationale agenda te krijgen. Vanuit de CED-Groep staan we u daarbij graag terzijde met onze training en begeleiding, ons onderzoek en onze methodiekontwikkeling.

Noten

(1). Essenburg, M. van den, et al (2021), Praktijkkaart duurzaam investeren in welbevinden, Trimbos Netherlands Institute of mental health and addiction

(2). Kennisbank: Pedagogisch schoolklimaat, schoolbeleid en monitoring: een schoolbrede aanpak

(3). Dreijer, R., & Pauwels, H. (2017). Monitor Vreedzame School en Vreedzame Wijk SPT: onderzoek naar de stand van zaken omtrent Vreedzame School en Vreedzame Wijk in de wijk Selwerd, Paddepoel, Tuinwijk (SPT)

(4). Taris, T.W. ea. (2017). Applying occupational health theories to educator stress: Contribution of the Job-Demands Resources model. In T. McIntyr e.a. Educator stress (pp. 237-259)

(5). Viac, C., & Fraser, P. (2020). Teachers’ well-being: A framework for data collection and analysis

(6). Hummel, L., Hooftman, W., & Schelvis, R. (2019). Werkdruk in het onderwijs.

(7). Schaufeli, W.B., & Enzmann, D. (1998). The burnout companion to study and practice

(8). Taris, T.W. e.a. (2000). Opgebrand in het onderwijs: stress, psychische vermoeidheid en ziekteverzuim onder leraren.

(9). Bergsma, A., & Klappe, E. (2020). Handboek Werkgeluk: Een praktische toolbox voor leidinggevenden, HR-professionals en coaches. Amsterdam, Boom.

(10). Bakker, A. B., & Demerouti, E. (2016). Job Demands – Resources TheoryJournal of Occupational Health. Psychology, 22, 273–285

(11). Schaufeli, W.B. & Taris, T.W. (2014). A critical review of the Job Demands-Resources. In G. Bauer & O. Hämmig (Eds), Bridging occupational, organizational and public health: A transdisciplinary approach (pp. 43-68)

(12). Schaufeli, W.B. (2020). De wetenschappelijke achtergrond van het EnergieKompas

(13). Hayes, S. C. (2016). The ACT in context. New York - Hayes S.C. e.a. (1999). Acceptance and commitment therapy: An experiential approach to behavior change

(14). Gloster e.a. The empirical status of acceptance and commitment therapy, Journal of Contextual Behavioral Science, 18, 181-192

(15). Factsheet-uitval-startende-docenten.pdf (voion.nl)

(16). Startende leerkracht? Maak een bliksemstart! (cedgroep.nl)